Οικονομική κρίση και ψυχολογία της κοινωνίας

Ο Νικολάϊ Κοντράτιεφ (1892-1938) ήταν Ρώσος οικονομολόγος, από τους σημαντικότερους της περιόδου του μεσοπόλεμου. Βασική του θεωρία είναι ότι οι καπιταλιστικές οικονομίες διανύουν μεγάλες ανοδικές περιόδους που ακολουθούνται από αντίστοιχες συρρίκνωσης (ο ίδιος ο Στάλιν του είχε ζητήσει να βρει την "απόδειξη" ότι ο καπιταλισμός είναι καταδικασμένος σε εξαφάνιση -όπως είχε πει και ο Μάρξ- όμως τελικά ο Κοντράτιεφ έφτασε στο "δυσάρεστο" συμπέρασμα ότι ο καπιταλισμός "αναγεννάται" οπότε ο Στάλιν τον αντάμειψε με το γνωστό σταλινικό τρόπο, δηλ. με την σύλληψή του και τον εγκλεισμό του σε στρατόπεδο καταναγκαστικών έργων- Γκούλαγκ...Για τον φρικτό θάνατό του γράφει και ο Αλεξάντερ Σολζενίτσιν στο βιβλίο του ‘Το Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ’), οι δε οικονομικοί του κύκλοι διαρκούν περίπου 48-55 χρόνων. Τους ονόμασε μεγάλους οικονομικούς κύκλους.

Ο Αμερικάνος συγγραφέας Dick Stoken γράφει – μεταξύ άλλων- σε ένα άρθρο σχετικό με τον μεγάλο κύκλο του Κοντράτιεφ και τις επιπτώσεις του στην ψυχολογία της κοινωνίας στο τεύχος Φεβρουαρίου 1980, του περιοδικού ‘The Futurist’:

«Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται λιγότερο να κινδυνεύουν εμπιστεύονται περισσότερο τις δυνάμεις τους. Γίνονται περισσότερο τυχοδιώκτες και ριψοκίνδυνοι. Επειδή τότε κατευθύνονται από ένα διαφορετικό σύνολο προϋποθέσεων απ’ ό,τι κατά τη διάρκεια περιόδων παρακμής, κάνουν πράγματα που δε θα τα έκαναν σε δύσκολες εποχές. Η οικονομικά επιτυχία κάνει τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι έφτασαν να ελέγχουν ιο πεπρωμένο τους κι ότι έχουν τη δύναμη να λύσουν τόσο τα δικά τους όσο και τα κοινωνικά προβλήματα. Εξιδανικεύουν τη ζωή και γίνονται λιγότερο ανεκτικοί στην αδικία.

Καθώς ο κύκλος κορυφώνεται κι αρχίζει να πέφτει, ο κόσμος προσλαμβάνει ένα νέο χαρακτήρα κι ο άνθρωπος δεν εμπιστεύεται τόσο τις ικανότητές του και τη δύναμή του. Ο καπιταλισμός χάνει τη λάμψη του και πέφτει απ’ το βάθρο του. Ο θρυμματισμός των ονείρων και των βλέψεων των οπαδών του laissez – faire (όρος που δηλώνει το αίτημα για απουσία οποιασδήποτε κρατικής παρέμβασης στις οικονομικές δραστηριότητες) παρέχει τον πόνο που είναι αναγκαίος για ν’ αρχίσει η επαναφορά του εκκρεμούς σε μια νηφάλια θεώρηση του συστήματος.

Γράφει ο Stoken: ‘Απ’ τη μια πλευρά, μια μεγάλη περίοδος ευημερίας κι αφθονίας προκαλεί αύξηση των περιουσιακών στοιχείων, των μισθών, της κινητικότητας της κοινωνίας, και του βιοτικού επιπέδου, η οποία (αύξηση) υπερβαίνει τις προσδοκίες των ανθρώπων και τους οδηγεί σε μια ευχάριστη έκπληξη. Απ’ την άλλη μεριά, μια οικονομική κρίση έχει δυσμενείς επιπτώσεις στις δουλειές, τους μισθούς και τις αξίες των περιουσιακών στοιχείων. Οι άνθρωποι βλέπουν ξαφνικά τους σκοπούς τους να ματαιώνονται κι αυτό τους γίνεται ένα οδυνηρό μάθημα. Η οδύνη προκαλεί μια βέβαιη ψυχολογική αλλαγή στους περισσότερους ανθρώπους. Παρακινούνται ν’ αποφεύγουν τον πόνο και ν’ αναζητούν την ασφάλεια. Σ’ έναν κόσμο με πολλούς κινδύνους οι άνθρωποι αισθάνονται αβοήθητοι, χάνουν την εμπιστοσύνη που είχαν στις δυνάμεις τους και γίνονται πολύ επιφυλακτικοί και απρόθυμοι να ριψοκινδυνεύσουν. Για να προστατεύσουν τους εαυτούς τους και ν’ αποκρούσουν τον κίνδυνο, δένονται σε ομάδες. Για να εξασφαλιστεί η ενότητα των ομάδων χρειάζονται κανόνες και κοινωνικοί περιορισμοί καθώς και η αποδοχή κάποιου είδους εξουσίας. Είναι φυσικό σε τέτοιες εποχές να υπάρχει ένα πνεύμα αντίθεσης στον ατομικό καπιταλισμό με τις ελεύθερες αγορές του και την έμφαση του στον ανταγωνισμό.

Στην ψυχολογία του μεγάλου κύματος τεράστια επίδραση έχει η ευρείας βάσης κίνηση προς τις συντηρητικές θρησκευτικές απόψεις που εμφανίζεται καθώς η παρακμή βαθαίνει. Η Αγία Γραφή μας λέει ότι ο Χριστός ήρθε να σώσει τους πράους, τους φτωχούς και τους ταπεινούς. Ο πληθυσμός των τριών αυτών κατηγοριών αυξάνει εκρηκτικά κατά τη διάρκεια μιας οικονομικής παρακμής. Η πρόσφατη αναζωπύρωση του φονταμενταλισμού δεν οφείλεται στην αναμενόμενη σύμπραξη και συμμαχία του μεγάλου κύκλου, αλλά είναι μια αντίδραση στις σύγχρονες προόδους των φιλελεύθερων κοινωνικών τάσεων. Ωστόσο, τα συντηρητικά αυτά κινήματα θα ενισχύσουν το νέο θρησκευτικό και κοινωνικό συντηρητισμό που αναδύεται κατά τη διάρκεια της οικονομικής παρακμής.

Όταν τα πράγματα φαίνονται να πηγαίνουν καλά κι η οικονομία βρίσκεται σε άνοδο, ο άνθρωπος ψάχνει να βρει δυνάμεις μέσα του. Βλέπουμε τότε τα σεμινάρια θετικής σκέψης και άλλα του τύπου ‘πλουτίστε γρήγορα’ να ευδοκιμούν. Το φαινόμενο αυτό το ζήσαμε στις δεκαετίες του ’70, του ’80. Τα σεμινάρια αυτά μοιάζουν πολύ με τα προγράμματα αυτοβοήθειας που ανθούσαν κατά τη δεκαετία του ‘20. Καθώς όμως η παλίρροια αλλάζει φορά και τα πράγματα αρχίζουν να σκουραίνουν ο άνθρωπος παύει να κοιτάζει μέσα του για δυνάμεις και στρέφεται σε ασφαλείς θεσμούς όπως η κυβέρνηση, η εκκλησία και τα εργατικά σωματεία. Δε λέω ότι αυτό καθεαυτό είναι καλό ή κακό αλλά ότι είναι ένα γεγονός που συνδέεται με το μεγάλο Κύκλο.

Η δεκαετία του 20, όπως- κι οι δεκαετίες του ‘70 και του ‘80, είχε τη δική της σεξουαλική επανάσταση. Ο Stoken μιλάει για το πως οι γυναίκες πέταξαν τις συμβάσεις της Βικτωριανής περιόδου αμέσως μόλις πήραν την ψήφο. Οι γυναίκες άρχισαν να πίνουν και να καπνίζουν δημόσια και το ύψος των φουστανιών ανέβηκε μέχρι το γόνατο. Άλλες αλλαγές που έγιναν: «εξαπλώθηκαν τα περιοδικά πορνό τα οποία καταβροχθίζονταν από ένα πλήθος παθιασμένο με το αντικείμενο. Οι άνθρωποι απελευθέρωσαν τους εαυτούς απ’ τους περιορισμούς του πουριτανισμού. Υπήρξε μια τεράστια αύξηση στο ρυθμό των διαζυγίων, ο οποίος αυξήθηκε από 8.8 για κάθε 100 γάμους το 1910 σε 16.5 για κάθε 100 γάμους το 1928».

Όλες αυτές οι ψυχολογικές αλλαγές χρειάστηκαν χρόνια για να διεισδύσουν στον κύριο όγκο της κοινωνίας και να γίνουν οι σύγχρονες κοινωνικές νόρμες. Σαν ένα μεγάλο κύμα που κινείται δια μέσου της ιστορίας, ο μεγάλος κύκλος παρασύρει τα πάντα στο πέρασμά του.

Θα πρέπει και πάλι να παραθέσω τα όσα γράφει ο Stoken, με τη χαρισματική του αντίληψη της ψυχολογίας του κύματος, σχετικά με την κοινωνική επανάσταση της παρακμής: «Στην αρχή, λίγοι άνθρωποι φαντάζονται ότι η οικονομικά κρίση θα κρατήσει πολύ καιρό. Οι περισσότεροι τη θεωρούν σαν μια κυκλική συστολή της οικονομίας μάλλον παρά ως μεγάλη και σημαντική αλλαγή.

Το πρώτο σημάδι ότι οι άνθρωποι δεν τα βλέπουν πλέον όλα ρόδινα στον κόσμο και χωρίς κινδύνους συχνά είναι μια λεπτή αλλαγή στις σχέσεις μεταξύ των δυο φύλων. Στο ξεκίνημα της Μεγάλης Οικονομικής Κρίσης, οι γυναίκες χαμήλωσαν τα φουστάνια τους, ντύνονταν πιο συντηρητικά, άρχισαν να φοράν άσπρα γάντια και να σέβονται περισσότερο μια πρόσκληση σε γεύμα. Ο σεξουαλικός κώδικας έπαψε να επιδεικνύεται τόσο ασύστολα. Ο θόρυβος γύρω απ’ το σεξ περιορίστηκε, και η γοητεία κι ο ρομαντισμός ήρθαν από μόνα τους. Όσο βάθαινε η οικονομική κρίση γκρέμισε την ιδέα ενός σχετικά ακίνδυνου κόσμου που κυριαρχούσε στο πνεύμα της δεκαετίας του ‘20. Οι άνθρωποι έγιναν πιο επιφυλακτικοί. Η ηδονιστική συμπεριφορά υποχώρησε και η ανοχή στις παρεκκλίσεις απ’ την κανονική κοινωνική συμπεριφορά ελαττώθηκε.

Η νεότερη γενιά άρχισε να σέβεται περισσότερο τους γονείς και να μην περιφρονεί όσο πριν τις παλιές παραδοσιακές αξίες. Η μουσικά έγινε πιο αργή. Ο γάμος και η οικογένεια έγιναν περισσότερο σεβαστοί ως κοινωνικοί θεσμοί και ο αριθμός των διαζυγίων μειώθηκε. Οι άνθρωποι κάθονταν σπίτι και περνούσαν περισσότερο χρόνο με τις οικογένειές τους».

Παρατηρώντας συνολικά το μεγάλο κύμα, βλέπουμε τον τεράστιο αντίκτυπο που έχει στην πολιτική, τα ήθη, τη θρησκεία και την οικογένεια.

ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ / Από το βιβλίο ‘Το Επερχόμενο Παγκόσμιο Οικονομικό Κραχ’ του David Knox Barker, εκδόσεις ΣΤΕΡΕΩΜΑ