Ούτε προοδευτικός, ούτε συντηρητικός. Ο αντι-μοντερνισμός του G.K. Chesterton

Alternative Right / ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ

Ο Gilbert Keith Chesterton (1874-1936) είναι γνωστός ως ο συγγραφέας που αντιστάθηκε σχεδόν σε όλες τις κυρίαρχες τάσεις της εποχής του. Έζησε κατά τα τέλη του δέκατου ένατου και αρχές του εικοστού αιώνα, ακριβώς τη στιγμή που η νεωτερικότητα εδραιωνόταν πλήρως μέσα στο δυτικό πολιτισμό περισσότερο από έναν αιώνα μετά το απόγειο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Ο Chesterton ξεκίνησε την καριέρα του ως συγγραφέας σε νεαρή ηλικία μόλις άρχιζε ο εικοστός αιώνας. Όσο και κάθε άλλος συγγραφέας της εποχής του, είχε προβλέψει τη φρίκη που έφερνε αυτός ο αιώνας.

Άνθρωπος με πολλά ταλέντα και ενδιαφέροντα, ο Chesterton ήταν θεατρικός συγγραφέας, μυθιστοριογράφος, καθηγητής, δημοσιογράφος, ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας και τέχνης, φιλόσοφος και θεολόγος. Το έργο του σε πολλούς από αυτούς τους τομείς ξεχωρίζει ως ανάμεσα στα καλύτερα της εποχής και συνεχίζει να προσφέρει τεράστια διορατικότητα ακόμη και σήμερα. 

Μεταξύ του κύκλου των φίλων του και συντρόφων διανοούμενων του Chesterton, ήταν προσωπικότητες όπως ο H.G. Wells, ο Bertrand Russell και ο George Bernard Shaw (φώτο). Οι σχέσεις του με αυτούς τους άνδρες είναι οι ίδιες εξαιρετικά σημαντικές, καθώς ο καθένας από αυτούς ήταν μεταξύ των κορυφαίων "προοδευτικών" διανοούμενων της εποχής και πλήρως προσηλωμένων στις μοντερνιστικές αξίες του ορθολογισμού, της εκκοσμίκευσης (σεκουλαρισμός, secularism) και του σοσιαλισμού. Δεδομένου ότι αυτά ήταν όλα τα συστήματα σκέψης στα οποία αντιτίθετο ο Chesterton, είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι μπορούσε επίσης να θεωρεί μερικές από αυτές τις προσωπικότητες φίλους του και να συμμετέχει σε φιλικές συζητήσεις μαζί τους. Ήταν τότε εκείνη η εποχή που οι παλιές φιλελεύθερες αξίες του ορθολογικού λόγου και η ευγένεια επικρατούσαν ακόμα, ακόμη και μεταξύ εκείνων που με πολλούς τρόπους πρέσβευαν εκ διαμέτρου αντίθετες κοσμοθεωρίες. Ήταν πριν από την εποχή της ριζοσπαστικής πολιτικής πόλωσης της σύγχρονης πνευματικής ζωής, που ξεκίνησε με την ανάπτυξη των ολοκληρωτικών κινημάτων από τις αρχές μέχρι τα μέσα του εικοστού αιώνα. Οι φιλικές ανταλλαγές μεταξύ Chesterton και Shaw, για παράδειγμα, ακόμα και σε θέματα έντονης διαφωνίας με πολλούς τρόπους χρησίμευε ως μια αναζωογονητική αντίθεση σε σχέση με τη ρητορική βαρβαρότητα που κυριαρχεί σε ένα μεγάλο μέρος της δημόσιας συζήτησης σήμερα.

Οι δραματικές αλλαγές που σημειώθηκαν στη δυτική κοινωνία κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, είχαν επηρεάσει δραματικά τον τρόπο σκέψης των κορυφαίων διανοιών του. Η ανάπτυξη του βιομηχανικού πολιτισμού είχε αυξήσει τα γενικά πρότυπα διαβίωσης σε επίπεδα που δεν τα είχαν μέχρι τότε ούτε καν ονειρευτεί, και τα αυξανόμενα εισοδήματα της παραδοσιακά εκμεταλλευόμενης βιομηχανικής εργατικής τάξης τελικά επέτρεψαν ακόμη και στο προλεταριάτο να τα μοιραστεί, τουλάχιστον ορισμένες ανέσεις της μεσαίας τάξης. Η άνοδος των νέων πολιτικών ιδεολογιών όπως ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία είχαν μεταδώσει στους απλούς ανθρώπους πολιτικά και νομικά δικαιώματα που προηγουμένως προορίζονταν μόνο για την αριστοκρατία. Τα πρότυπα για την υγεία αυξήθηκαν επίσης σημαντικά καθώς ο βιομηχανικός πολιτισμός επεκτάθηκε και το προσδόκιμο ζωής άρχισε να αυξάνεται περισσότερο. Υπήρξε έκρηξη στις επιστημονικές ανακαλύψεις και τις τεχνολογικές καινοτομίες κατά τη διάρκεια της ίδιας εποχής και οι άνθρωποι άρχισαν να θαυμάζουν αυτά που είχαν καταφέρει και αυτά που θα μπορούσαν να επιτύχουν στο μέλλον. Η βασισμένη σε δεισιδαιμονίες θρησκεία είχε αρχίσει να εξασθενεί και οι θρησκευτικές διώξεις του παρελθόντος είχαν συρρικνωθεί, σχεδόν αφανισθεί. Οι κοινωνίες είχαν γίνει όλο και πιο περίπλοκες και από αυτή την πολυπλοκότητα ήρθε η ανάγκη για μια διαρκώς διευρυνόμενη κατηγορία ειδικών και επιστημονικών προσεγγίσεων για την κοινωνική διαχείριση. Ενώ είχαν περάσει μόλις εκατό χρόνια μεταξύ του κόσμου όπως ήταν το 1800 και του κόσμου του 1900, οι αλλαγές που είχαν συμβεί τον προηγούμενο αιώνα ήταν τόσο βαθιές ώστε η χρονική διαφορά θα μπορούσε κάλλιστα να ήταν χιλιάδες χρόνια .

Η εμβρίθεια αυτής της πολιτιστικής αλλαγής ενέπνευσε τους κορυφαίους στοχαστές της εποχής να δείχνουν μια τεράστια εμπιστοσύνη και αισιοδοξία για το μέλλον και τις ικανότητες του ανθρώπου. Αν κάποιος ερευνήσει τη βιβλιογραφία των ουτοπικών συγγραφέων εκείνης της εποχής, αμέσως παρατηρεί ότι πολλοί από αυτούς τους συγγραφείς εξέφραζαν την εμπιστοσύνη στο μέλλον, κάτι που φαίνεται τώρα γραφικό, έως  παράλογο. Η φρίκη του εικοστού αιώνα, με γενοκτονίες, ολοκληρωτικούς πολέμους, πυρηνικά όπλα και πρωτοφανείς μορφές τυραννίας θα συντρίψει στη συνέχεια τον αφελή ιδεαλισμό πολλών που είχαν δει στο παρελθόν την έλευση αυτού του αιώνα με μεγάλες ελπίδες που συχνά προσέγγιζαν το φανταστικό. Οι αρχές του εικοστού αιώνα ήταν μια χαρούμενη αφέλεια. Ο Bertrand Russell αργότερα θα επιμείνει ότι κανένας που γεννήθηκε μετά την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου που ξέσπασε το 1914, δεν θα μάθει ποτέ τι ήταν να είσαι πραγματικά ευτυχισμένος.

"Διάλεξε ένα αστέρι, οποιοδήποτε αστέρι". Η ρετρό-φουτουριστική αισιοδοξία του παρελθόντος

Αλλά ο G.K. Chesterton, ενώ απέχει από το να θεωρηθεί κυνικός ή υπερβολικά απαισιόδοξος, δεν ήταν αυτός που συμφωνούσε με αυτή την αισιοδοξία. Πράγματι , ήταν κάποιος που κατάλαβε την πιθανή φρίκη που θα μπορούσε η νέα κοινωνία και οι νέοι τρόποι σκέψης να εξαπολύσουν. Για τον Chesterton, οι προοδευτικοί της εποχής του είχαν υπέρ το δέον αυτοπεποίθηση μέχρι σημείου αλαζονείας και απέτυχαν να αναγνωρίσουν τους κινδύνους που θα μπορούσαν να συμβούν στην ανθρωπότητα στο δρόμο της προς το μέλλον. Ίσως ένα από τα πιο προφητικά έργα του Chesterton πάνω στην κοινωνική κριτική είναι το “Eugenics and Other Evils” (Ευγονική και Άλλα Κακά), που δημοσιεύθηκε το 1917. Την εποχή εκείνη το κίνημα της ευγονικής ήταν σε μεγάλο βαθμό ανιχνεύσιμο στη σκέψη του ξαδέλφου του Δαρβίνου, Francis Galton, και είχε γίνει δημοφιλές στα πιο προηγμένα έθνη στον κόσμο, όπως στην Αγγλία, την Αμερική και τη Γερμανία. Ήταν ένα κίνημα που στην εποχή του θεωρήθηκε ως προοδευτικό, φωτισμένο και ότι εφάρμοζε επιστημονικές αρχές για τη βελτίωση της ανθρώπινης κοινωνίας  ακόμα και του ίδιου του ανθρώπινου είδους. Στους υποστηρικτές του περιλαμβάνονται πολλοί κορυφαίοι στοχαστές και δημόσια πρόσωπα της εποχής όπως ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, οι Sidney και Beatrice Webb, ο John Maynard Keynes, ο Anthony Ludovici, ο Madison Grant και οι φίλοι του Chesterton, Γουέλς και Shaw. Ωστόσο, ο Chesterton ήταν ένας από τους πρώτους επικριτές του κινήματος της ευγονικής και το θεωρούσε ότι αντιπροσώπευε επικίνδυνες εικασίες από την πλευρά των υποστηρικτών του, που πιθανότατα θα οδηγούσαν σε τρομακτικές καταπατήσεις της ελευθερίας και παραβιάσεις του ατόμου, κάτι που έγινε τελικά.

Ένας από τους πιο επίμονους στόχους του Chesterton ήταν η αυξανόμενη εκκοσμίκευση της εποχής του, μια τάση η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ο Chesterton ήταν ένας άνθρωπος με βαθιά πίστη, και καθώς η θρησκεία είχε επισκιαστεί από την επιστήμη μεταξύ των σκεπτόμενων και μορφωμένων ανθρώπων κατά τη διάρκεια της εποχής του, ο Chesterton φαινόταν σαν ένας πραγματικός πνευματικός αποστάτης. Είναι αυτή η πτυχή της σκέψης του Chesterton που όσο οτιδήποτε άλλο συνεχίζει να κερδίζει το θαυμασμό όλων όσων παραμένουν πιστοί ακόμη και κατά τη διάρκεια του εικοστού πρώτου αιώνα. Ο Chesterton ήταν πάντα ένας άνθρωπος με πνευματικά ενδιαφέροντα, ακόμα και ως ένας νεαρός άνδρας έπαιζε με τον αποκρυφισμό και τους πίνακες Ouija (γνωστοί ως πίνακες πνευμάτων). Η ανάπτυξη της πνευματικής του σκέψης τον οδήγησε αργότερα να θεωρήσει τον εαυτό του ως «ορθόδοξο» χριστιανό και τελικά ο Chesterton αφού απέρριψε τον Αγγλικανισμό ασπάστηκε επίσημα τον καθολικισμό το 1922 στην ηλικία των σαράντα έξι ετών. Ο θαυμαστής του, ο C.S. Lewis, θεωρούσε τα γραπτά του Chesterton που αφορούσαν χριστιανικά θέματα, ότι ήταν μεταξύ των καλύτερων έργων στη χριστιανική απολογητική.

εγκαταλειμμένη εκκλησία

Στο πνευματικό κλίμα των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα, η θρησκευτική σκέψη έχει πέσει σε ακόμα μεγαλύτερη ανυποληψία από ό, τι είχε στις αρχές του εικοστού αιώνα. Σε σχετικά πρόσφατες εποχές, η λαϊκή κουλτούρα έχει δημιουργήσει μια σειρά από συγγραφείς των οποίων η ανοιχτή περιφρόνηση για τους πιστούς έχει κερδίσει μεγάλη σημασία. Ενώ ευφυείς πιστοί που μπορούν να προσφέρουν προσεγμένη άμυνα των απόψεών τους βεβαίως εξακολουθούν να υπάρχουν, είναι γεγονός ότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις ή πρακτικές είναι στο χαμηλότερο σημείο, πάντα σύμφωνα με τους όρους του λαϊκού ενθουσιασμού στον δυτικό κόσμο. Λιγότερο από πέντε τοις εκατό του βρετανικού πληθυσμού παρακολουθεί τακτικά θρησκευτικές τελετές, ενώ ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου συγκριτικά μεγάλο μέρος του πληθυσμού τους είναι θρησκευτικοί φονταμενταλιστές, η εκκοσμίκευση έχει γίνει η ταχύτερα αναπτυσσόμενη θρησκευτική σκοπιά. Ο Chesterton αναμφίβολα θα θεωρείτο ως μια μάλλον αναχρονιστική φιγούρα σε ένα τέτοιο πολιτιστικό κλίμα.

Το στερεότυπο του πιστού κατά τους σύγχρονους φιλελεύθερους και αριστερούς είναι ένας ανίδεος ή στενόμυαλος φανατικός που είναι ανίκανος να ελιχθεί στον τρόπο σκέψης του και αντιδρά με δυσανεξία σε όσους κατέχουν διαφορετικές απόψεις. Βεβαίως, υπάρχουν πολλοί θρησκευτικοί άνθρωποι που ταιριάζουν σε αυτά τα στερεότυπα, αλλά εξίσου υπερβολικά άκαμπτα και δογματικά άτομα μπορούν να βρεθούν μεταξύ των οπαδών κάθε συστήματος σκέψης. Ωστόσο, μια έρευνα στα γραπτά του Chesterton τόσο για τη θρησκεία όσο και στην αλληλογραφία του με τους κοσμικούς φίλους του, δείχνει ότι ο Chesterton ήταν το πολικό αντίθετο του θρησκευτικού αντιδραστικού φανατικού ανθρώπου. Στο γνωστό χριστιανικό απολογητικό του έργο “Orthodoxy” (Ορθοδοξία), ο Chesterton έγραψε:

«Το να ελπίζεις για όλες τις ψυχές είναι επιτακτική ανάγκη και είναι αρκετά δικαιολογημένο ότι η σωτηρία τους είναι αναπόφευκτη ... Στην χριστιανική ηθική, εν ολίγοις, είναι κακό να ονομάσετε έναν άνθρωπο «καταδικασμένο»: αλλά είναι αυστηρά θρησκευτικό και φιλοσοφικό να τον ονομάστε καταδικαστέο».

 

Για τον φίλο του Shaw, είπε, «Σε έναν πιο γλυκό και πιο σταθερό πολιτισμό αυτός θα ήταν ένας μεγάλος άγιος».

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν ήξερε ότι πέθαινε, ο H.G. Wells έγραψε στον Chesterton, «Αν τελικά η αθεολογία μου πάει στραβά και η Θεολογία σου αποδειχτεί σωστή αισθάνομαι ότι θα είμαι πάντα σε θέση να πάω στον Ουρανό (αν θέλω) ως φίλος του G.K.C. Να είσαι ευλογημένος».  Ο Chesterton έγραψε ως απάντηση :

«Αν αποδειχθεί ότι είμαι σωστός, θα θριαμβεύσεις, όχι με το να είσαι ένας φίλος μου, αλλά με το να είσαι ένας φίλος του ανθρώπου, έχοντας κάνει χίλια πράγματα για  ανθρώπους σαν εμένα, με κάθε τρόπο από τη φαντασία ως την κριτική. Η σκέψη αυτής τη μεγάλης ποικιλίας των εν λόγω εργασιών, και πώς κυμαίνεται από πανύψηλα οράματα σε μικροσκοπικά τσιμπήματα του χιούμορ, με είχε κυριεύσει ξαφνικά εκ των υστέρων και ένιωθα ότι κανείς από μας δεν είπε ποτέ αρκετά ... Δικός σου πάντα, GK Chesterton».

Ήταν επίσης κατά τη διάρκεια της εποχής του Chesterton που το κλασικό σοσιαλιστικό κίνημα άρχιζε να γίνεται ισχυρό μέσα από τα συνδικάτα και τα εργατικά κόμματα και σχεδόν όλοι οι κορυφαίοι διανοούμενοι της εποχής εκδήλωναν φανερά πίστη στα ιδανικά του σοσιαλισμού. Ωστόσο, ακριβώς όπως ο Chesterton ήταν ένας προφητικός κριτικός της ευγονικής, πρόσφερε μια εξίσου προφητική κριτική στις ολοκληρωτικές συνέπειες του κρατικού σοσιαλισμού. Εξαιτίας αυτού,  συχνά οι μαρξιστές της εποχής του, τον στοχοποιούσαν ως έναν αντιδραστικό ή συντηρητικό απολογητή των πλουτοκρατικών κυρίαρχων του βιομηχανικού καπιταλισμού. Αλλά ο Chesterton δεν ήταν φίλος εκείνων που εκμεταλλεύονταν τους φτωχούς και την εργατική τάξη και ήταν στην πραγματικότητα ένθερμος επικριτής του βιομηχανικού συστήματος, όπως ήταν στην Αγγλία της εποχής του. «Ποιος, εκτός από έναν διάβολο από την κόλαση τον υπερασπίστηκε ποτέ;», φέρεται να είπε όταν ρωτήθηκε για τον καπιταλισμό, όπως αυτός εφαρμοζόταν στην εποχή του.

Πράγματι, οι επικρίσεις του Chesterton τόσο του βιομηχανικού καπιταλισμού όσο και του κρατικού σοσιαλισμού οδήγησαν στην ανάπτυξη μιας από τις πιο γνωστές και ενδιαφέρουσες πτυχές της σκέψης του, τη μοναδική οικονομική φιλοσοφία του διανεμισμού (distributism). Μαζί με τον αγαπητό του φίλο και συναδέλφό του "παραδοσιακό" καθολικό HilaireBelloc (ο Shaw επινόησε τον όρο "Chesterbelloc" για να περιγράψει το ζευγάρι ως άρρηκτα συνδεδεμένο, όπως ήταν), ο Chesterton πρότεινε τη δημιουργία ενός οικονομικού συστήματος όπου η παραγωγική ιδιοκτησία θα εξαπλώνεται σε όσο το δυνατόν περισσότερους ιδιοκτήτες κεφαλαίου, δημιουργώντας έτσι πολλούς «μικρούς καπιταλιστές» και όχι το κεφάλαιο να συγκεντρώνεται στα χέρια των λίγων πλουτοκρατών, των τραστ ή του ίδιου του κράτους.

Οι επικρατούσες τάσεις του εικοστού αιώνα ήταν προς την κατεύθυνση όλο και μεγαλύτερης συγκέντρωσης ισχύος σε μεγάλη κλίμακα, σε πυραμιδικής μορφής θεσμούς και συνεχώς επεκτεινόμενης γραφειοκρατικής ανηθικότητας. Ο Chesterton και οι οικονομικές ιδέες του Belloc (φωτο) συχνά απορρίφθηκαν ως γραφικές και αρχαϊκές. Ωστόσο, οι τεχνολογικές εξελίξεις στην εποχή του κυβερνοχώρου έχουν για άλλη μια φορά ανοίξει την πόρτα για νέες συναρπαστικές δυνατότητες όσον αφορά τις προοπτικές για την αποκέντρωση της οικονομικής ζωής. Μακριά από το να είναι αναχρονιστικοί αντιδραστικοί, ίσως ο Chesterton και ο φίλος του Belloc ήταν αντίθετα φουτουριστικοί οραματιστές, πολύ μπροστά από την εποχή τους.

Είναι αρκετά σαφές ότι ο Chesterton ήταν από πολλές απόψεις ένα πρότυπο για το πώς πρέπει να είναι ένας διανοούμενος. Ήταν ένας έντονα και πραγματικά ανεξάρτητος στοχαστής και αυτός που επέμενε στις πεποιθήσεις του με θάρρος. Ο Chesterton δεν δίστασε ποτέ να τα βάλει με τις επικρατούσες τάσεις της εποχής του και δεν ενδιαφερόταν να κερδίσει την κατακραυγή από τις φλυαρούσες τάξεις με αυτόν τον τρόπο. Ήταν πάνω απ’ όλα ένας άνθρωπος με χαρακτήρα, αφιερωμένος στην πνευματική ακεραιότητα, ειλικρινής στις πεποιθήσεις του, ανεκτικός στην θρησκευτική του πίστη και φιλάνθρωπος στις σχέσεις του με τους άλλους. Στην πνευματική ζωή του, με σύνεση και ιδεαλισμό επέκρινε τις χειρότερες υπερβολές του πνευματικού πολιτισμού της εποχής του. Ο εικοστός αιώνας θα μπορούσε να είναι πιο φωτεινός, εάν οι εισηγήσεις του G.K. Chesterton είχαν εισακουστεί.

Διάβασε: Ο G.K Chesterton για εκείνους που δεν μπορούν να δουν καμία διαφορά

Για τον διανεμισμό μπορείς να διαβάσεις το άρθρο: Διανεμισμός: Μία παραδοσιοκρατική λύση για την κρίση

Για βιβλία του G.H.K. στα ελληνικά εδώ

Μερικά από τα αποφθέγματα του G.K. Chesterton (για μια μεγάλη γκάμα δες εδώ - κάποια στα ελληνικά εδώ)

«Μεταξύ των πλουσίων δεν θα βρείτε ποτέ έναν πραγματικά γενναιόδωρο άνθρωπο, ακόμη και κατά λάθος. Μπορούν να προσφέρουν τα χρήματά τους, αλλά ποτέ δεν θα προσφέρουν τους εαυτούς τους. Είναι εγωιστές, μυστικοπαθείς, ξηροί σαν παλιά οστά» – A Miscellany of Men

«Το να έχεις το δικαίωμα να κάνεις ένα πράγμα δεν είναι καθόλου το ίδιο με το να δίκαιο να το κάνεις» – A Short History of England

«Η πρόοδος πρέπει να σημαίνει ότι πάντα αλλάζουμε τον κόσμο για να χωρέσει το όραμα, αντί να αλλάζουμε πάντα το όραμα» - Orthodoxy, 1908

«Οι άνθρωποι εφεύρουν νέα ιδανικά επειδή δεν τολμούν να προσπαθήσουν στα παλιά ιδανικά. Κοιτάνε μπροστά με ενθουσιασμό, επειδή φοβούνται να κοιτάξουν πίσω» - What’s Wrong With The World, 1910

«Ο αληθινός στρατιώτης δεν αγωνίζεται επειδή μισεί ό, τι είναι μπροστά του, αλλά επειδή αγαπάει ό, τι είναι πίσω του» - ILN, 1/14/11

«Κατήργησε τον Θεό, και η κυβέρνηση θα γίνει ο Θεός» – Christendom in Dublin, 1933

«Έχω σχηματίσει μια πολύ σαφή αντίληψη για τον πατριωτισμό. Τον έχω δει γενικά να βρίσκεται στο προσκήνιο κάποιου συναδέλφου ο οποίος έχει κάτι να κρύψει στο παρασκήνιο. Έχω δει πολύ μεγάλο πατριωτισμό, και έχω διαπιστώσει γενικά ότι είναι το τελευταίο καταφύγιο του παλιανθρώπου» - The Judgement of Dr. Johnson, Act III

«Η Βίβλος μας λέει να αγαπάμε τον πλησίον μας, αλλά και να αγαπάμε τους εχθρούς μας. Ίσως επειδή είναι γενικά οι ίδιοι άνθρωποι» - ILN, 07.16.10

«Υπάρχουν εκείνοι που μισούν τον Χριστιανισμό και αποκαλούν το μίσος τους μια ολοκληρωτική αγάπη για όλες τις θρησκείες» - ILN, 01.13.06

ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ / Πηγή