Τι κρύβεται πίσω από την αλλόκοτη cyborg «επίδειξη μόδας» του οίκου Gucci;

Στην πρόσφατη «Εβδομάδα Μόδας Μιλάνου», ο γνωστός ιταλικός οίκος Gucci παρουσίασε μια «επίδειξη μόδας» (ας την πούμε έτσι) που είχε τον τίτλο “cyborg”. Η επίδειξη θεωρήθηκε από «θεαματική» και «παράξενη», έως ένα «γκροτέσκο σκηνικό τρόμου», ενώ κάποιοι είδαν «κάτι βαθύτερο», το οποίο ήταν ένα «μεταφορικό φεμινιστικό μήνυμα».

Να ήταν μόνο αυτό;

Καταρχάς, ας δούμε μια τυπική περιγραφή της είδησης από τα MSM (συστημικά media) με εμφανή τα σημάδια του θαυμασμού και της επικρότησης:

Σε έναν μακρύ και ψυχρά φωτισμένο διάδρομο είχε τοποθετηθεί ένα ανοιχτό χειρουργείο. Η αίθουσα έμοιαζε αποστειρωμένη και το σκηνικό δεν θύμιζε σε τίποτα fashion show. Μερικά μοντέλα κουβαλούσαν αντίγραφα των κεφαλιών τους στα χέρια τους. Ένα μοντέλο είχε ένα τρίτο μάτι στο μέτωπο και ένα άλλο κουβαλούσε ένα μικρό δράκο. Η σημερινή επίδειξη μόδας του οίκου Gucci ήταν μια ωδή στον τρόμο και την φαντασία. Τολμηρό, γκροτέσκο και ενίοτε οπτικά ενοχλητικό, το σκηνικό που έστησε ο Alessandro Michele ήταν αναμφίβολα ότι πιο προβοκατόρικο έχει παρουσιάσει ως τώρα.

«Το Cyborg της Gucci είναι μετά-ανθρώπινο: έχει μάτια στα χέρια του, κέρατα ελαφιού, κουτάβια δράκων και διπλά κεφάλια. Είναι ένα βιολογικά αόριστο και πολιτιστικά ενήμερο πλάσμα» - έτσι περιέγραψε ο διάσημος ιταλικός οίκος το κεντρικό θέμα της τελευταίας του κολεξιόν, στην οποία έδειξε μοντέλα να κρατούν ρέπλικες των κεφαλιών τους ή ένα άλλο μοντέλο που είχε ένα μωρό δράκου στην αγκαλιά της.

Στις σημειώσεις του Οίκου Gucci για το show, ο Michele αναφέρθηκε στο δοκίμιο “A Cyborg Manifesto”, το οποίο έγραψε η αμερικανίδα φεμινίστρια Donna Haraway το 1984. Σε αυτό, η Haraway χρησιμοποιεί την έννοια του «cyborg» για να εκπροσωπήσει «τις γυναίκες χωρίς τους περιορισμούς που βάζουν οι παραδοσιακές  ταμπέλες της κοινωνίας». Όπως σημειώνει ένας αρθρογράφος του Wired, το cyborg της Haraway "καταστρέφει τις μεγάλες αντιθέσεις ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό, τον εαυτό και τον κόσμο που βρίσκονται στη σκέψη όλων μας".

Το «όραμα» του Alessandro Michele

Διαβάζουμε πάλι: Το κύριο μήνυμα του Gucci είναι ότι όλοι μας δεν είμαστε "φυσικά φτιαγμένοι" - ή μάλλον, είμαστε "κατασκευασμένοι", σαν cyborg. Και αν "μας δοθούν τα κατάλληλα εργαλεία, μπορούμε όλοι να ανακατασκευάσουμε". Δηλαδή, οι γυναίκες δεν γεννιούνται για να είναι σύζυγοι, να μένουν σπίτι ή να υποτάσσονται "από την φύση τους" και να είναι υπερβολικά συναισθηματικές. Οι γυναίκες «μπορούν να επιλέξουν να είναι ό,τι θέλουν να είναι».

[Βεβαίως με το να ισχυρίζεται κάποιος στην σημερινή εποχή ότι όλες οι γυναίκες θέλουν να είναι σύζυγοι και να μένουν σπίτι, ότι είναι υποτακτικές και υπερβολικά συναισθηματικές, δείχνει αν μη τι άλλο, την εμμονή του σε «φαντάσματα» τα οποία πρέπει να υπάρχουν για να στηρίζουν το ψευτο-ιδεολόγημά του].

Ένα από τα μοντέλα φορά μια μπλούζα με την αφίσα της cult ταινίας του 1965 “Faster, Pussycat! Kill! Kill!”, που αρχικά θεωρήθηκε «σεξιστική», αλλά τώρα εξυμνείται ως “φεμινιστικό classic”. Επίσης η όλη εμφάνιση παραπέμπει στο χριστιανοφοβικό νεοταξικό (ας το πούμε) συγκρότημα “Pussy Riot” από την Ρωσία. 

Συνεχίζουμε με το σκεπτικό “cyborg” – οίκου Gucci:

Σήμερα, ο φεμινισμός ορίζεται ως "η υπεράσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών με βάση την ισότητα των φύλων". Αλλά στον κόσμο του Gucci, τα φύλα δεν υπάρχουν. Έτσι, ο Michele εγείρει ένα μεγαλύτερο ερώτημα: Γιατί να αφήσουμε τους παραδοσιακούς περιορισμούς του φύλου που τίθενται από την κοινωνία να σταματήσουν τις γυναίκες από το να προχωρήσουν μπροστά στους στόχους και τα όνειρά τους;

Το όραμα του Michele (φώτο) για τη Gucci περιλαμβάνει μοντέλα που δεν είναι άνδρες: Οι άνδρες φορούν ρούχα "γυναικών" και αντίστροφα, κάτι που κάνει εδώ και αρκετές εποχές. Σχεδιάζει με την ιδέα ότι στο μέλλον οι παραδοσιακές έννοιες των ανδρών και των γυναικών δεν θα υπάρχουν πλέον. Όπως γράφτηκε στις σημειώσεις για την επίδειξη: "Η επίδειξη πηγαίνει ακόμα πιο πέρα, παίρνοντας το σχήμα ενός γνήσιου Cyborg Μανιφέστου (D.J. Haraway), στο οποίο το υβρίδιο εξυμνείται μεταφορικά ως μια φιγούρα που μπορεί να ξεπεράσει τον δυϊσμό και τη διχοτόμηση της ταυτότητας. Το Cyborg είναι ένα παράδοξο πλάσμα που κρατά μαζί τη φύση και τον πολιτισμό, το αρσενικό και το θηλυκό, το φυσιολογικό και το ξένο, την ψυχή και την ύλη».

Ο Michele συνεχίζει: "Το Gucci Cyborg είναι ένας μετα-άνθρωπος (post-human): έχει μάτια στο κεφάλι του, κέρατα φαύνου (κάτι σαν θεού Πάνα), μωρά δράκων και διπλά κεφάλια. Είναι ένα βιολογικά αόριστο και πολιτισμικά συνειδητό πλάσμα". Αναφέρει αυτά τα "Gucci Cyborgs" ως mongrels, το οποίο σημαίνει αόριστες, αναμειγμένες φυλές.

Cyborg-φεμινισμός εναντίον «ορίων» 

Η συγγραφέας του “A Cyborg Manifesto”, Donna Haraway, απορρίπτει τα όρια μεταξύ "ανθρώπου" και "ζώου" και "ανθρώπου" και "μηχανής". Γράφει: "Το cyborg δεν ονειρεύεται μια κοινότητα στο μοντέλο της οργανικής οικογένειας".

Το Μανιφέστο επικρίνει ακόμη και τον αποκαλούμενο παραδοσιακό φεμινισμό. Η Haraway χρησιμοποιεί τη μεταφορά ενός κυβερνοχώρου για να ενθαρρύνει τις φεμινίστριες να υπερβούν τον φεμινισμό του παραδοσιακού τους φύλου.

«Προοδευτικός» αρθρογράφος αναρωτιέται :

Σήμερα, βλέπουμε ότι οι μεγάλοι οίκοι μόδας ενθαρρύνουν τις γυναίκες όλο και περισσότερο να ξεχάσουν τη φύση τους και να γίνουν "ουδέτερες", μη συναισθηματικές, απαθείς. Το ζήτημα είναι ότι εάν οι γυναίκες βάζουν ρούχα ουδέτερα ως προς το φύλο και κρύβουν τον ψυχολογικό τους χαρακτήρα, θα αισθάνονται ικανοποιημένες και ευτυχισμένες; Είναι μια κρίσιμη ερώτηση. Μερικές φορές το πιο δύσκολο πράγμα στον κόσμο είναι να μείνεις απλώς ένα άτομο, ανεξάρτητα από το αν είσαι γυναίκα ή άντρας.

"A Cyborg Manifesto"

«Είμαστε όλοι χιμαιρικοί, κατασκευασμένοι υβριδικοί μηχανισμοί και οργανισμοί - εν συντομία είμαστε cyborgs», γράφει η Haraway στο "Μανιφέστο".

Το 1985, η Haraway δημοσίευσε το έργο της "Manifesto for Cyborgs: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the 1980s" («Μανιφέστο για Cyborgs: Επιστήμη, Τεχνολογία και Σοσιαλιστικός-Φεμινισμός στη δεκαετία του 1980») στο Socialist Review (περιοδικό της βρετανικής τροτσκιστικής αριστεράς). Η Haraway θεωρούσε ότι το Μανιφέστο είναι μια κάποιου είδους «απάντηση» στον αυξανόμενο συντηρητισμό κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 στις Ηνωμένες Πολιτείες και ότι οι φεμινίστριες, για να έχουν αποτελέσματα, θα έπρεπε να αναγνωρίσουν τη θέση τους μέσα σε αυτό που ονομάζει «πληροφορική της κυριαρχίας».

Σύμφωνα με το «Μανιφέστο», «το να είσαι γυναίκα δεν σε δεσμεύει να ανήκεις με τις άλλες γυναίκες σε μια ενοποιημένη κατηγορία. Δεν υπάρχει καν «θηλυκό» ως ύπαρξη. Ένα cyborg δεν απαιτεί μια σταθερή, ουσιώδη ταυτότητα, υποστηρίζει η Haraway και οι φεμινίστριες πρέπει να εξετάσουν το ενδεχόμενο δημιουργίας συνασπισμών που βασίζονται στη "συγγένεια" αντί στην ταυτότητα. Για να στηρίξει το επιχείρημά της, η Haraway αναλύει τη φράση "γυναίκες χρώματος" (μη Λευκές), υποδεικνύοντάς την ως ένα πιθανό παράδειγμα πολιτικής συγγένειας. Η Haraway ισχυρίζεται ότι την ενδιαφέρει η εξεύρεση μελλοντικών τρόπων για την «ισότητα» και για τον «τερματισμό της δεσποτικής συμπεριφοράς».

Το cyborg της Haraway είναι το ιδανικό για έναν «πολιτισμό χωρίς φυλή, χωρίς φύλο, πιο συλλογικό και πιο ειρηνικό», με την επιφύλαξη ότι είναι εντελώς συνδεδεμένο με μηχανές. Η συλλογική συνείδηση ​​των όντων και η απεριόριστη πρόσβαση τους στην πληροφόρηση παρέχουν τα εργαλεία με τα οποία μπορεί να δημιουργηθεί ένας κόσμος τεράστιας κοινωνικοπολιτικής αλλαγής μέσω του αλτρουισμού και της συγγένειας και όχι της βιολογικής ενότητας. Ένας κόσμος όντων με ένα είδος κοινής γνώσης θα μπορούσε να δημιουργήσει μια ισχυρή πολιτική δύναμη προς μια «θετική αλλαγή». Τα Cyborgs μπορούν να δουν "από τις δύο πλευρές ταυτόχρονα". 

Τα cyborg της Haraway επίσης, είναι μια προσπάθεια να ξεφύγουμε από τις ιδεολογικές αφηγήσεις και τους «μύθους» της χριστιανικής καταγωγής όπως η Γένεσις. Γράφει: "Το cyborg δεν ονειρεύεται την κοινότητα με μοντέλο την οργανική οικογένεια. Το cyborg δεν αναγνωρίζει κανέναν Κήπο της Εδέμ. Δεν είναι από λάσπη και δεν μπορεί να ονειρεύεται να επιστρέψει στο χώμα».

Τέλος, το "Μανιφέστο" είναι επίσης μια σημαντική φεμινιστική κριτική του καπιταλισμού.

Η Donna Haraway και οι πολιτικές της απόψεις 

Νομίζω ότι καταλαβαίνετε τις ιδεολογικές καταβολές της Haraway. Ξεκάθαρα εξηγεί ότι το "Μανιφέστο" της είναι "μια προσπάθεια να οικοδομήσουμε έναν ειρωνικό πολιτικό μύθο πιστό στον φεμινισμό, στον σοσιαλισμό και στον υλισμό." 

Από όσα διαβάσαμε η Haraway, καθηγήτρια του «Τμήματος Φεμινιστικών Σπουδών» του Πανεπιστημίου της California, γεννήθηκε στην δεκαετίες του ’40 και «ριζοσπαστικοποιήθηκε» κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ. Ανήκει συνεπώς στους λεγόμενους “boomers” ή (ή «γενιά του ’60», «τα παιδιά των λουλουδιών», «γενιά πολυτεχνείου» κλπ). Η Haraway, είναι, όπως λέει η ίδια, προϊόν τόσο της τεχνολογίας του ψυχρού πολέμου όσο και του «αγώνα της κατά του ιμπεριαλισμού» και των συνεπειών της. Η Haraway δεν το λέει ξεκάθαρα, αλλά είναι μαρξίστρια και γνήσιο παιδί (ή καλύτερα προϊόν) της «Σχολής της Φραγκφούρτης».

Όπως διαβάζουμε σε αριστερές ιστοσελίδες η «προοδευτική διανοούμενη» Haraway παρότι χρησιμοποιεί περιστασιακά τον Marcuse (της Σχολής της Φραγκφούρτης που λέγαμε), μια πιο βαθιά επίδραση στο έργο της είναι αυτή του Joseph Needham, του Άγγλου μαρξιστή βιολόγου, στον οποίον αφιέρωσε ένα μεγάλο κομμάτι της διδακτορικής της διατριβής και του επόμενου βιβλίου της.

Η Haraway φαίνεται να ασκεί κάποιου είδους κριτική στον Μαρξ και έχει περιγράψει πολλές φορές τον εαυτό της ως «μια παράνομη κόρη του Μαρξ» και «κάτι από έναν αρρωστημένο μαρξιστή».

Λέει: «Πιστεύω ότι ο πλούτος δημιουργείται από τη συλλογική πρακτική, που ο Μαρξ θεωρεί εργατική, αλλά χρειάζεται ένα μεταφορικό περιγραφικό ρεπερτόριο. Υπάρχει ένας φετιχισμός της εργασίας στον ίδιο τον Μαρξ - ο άντρας με το σφυρί - που χρειάζεται να το δούμε . Αν κάποιος θεωρεί ότι η εργασία είναι το κεντρικό στοιχείο του έργου του Μαρξ, τότε τι ισχύ μπορεί να έχει, στην εποχή της τεχνολογίας, μια τέτοια άποψη;»

Τι εστί Posthumanism

Ως Posthumanism ή Μετανθρωπισμός, τουλάχιστον όσον αφορά την κουλτούρα, ορίζεται μια διεθνής πολιτιστική και πνευματική κίνηση που έχει ως στόχο «ριζικές αλλαγές της ανθρώπινης κατάστασης», αναπτύσσοντας και χρησιμοποιώντας ευρέως διαθέσιμες τεχνολογίες για να ενισχύσει σε μεγάλο βαθμό την ανθρώπινες πνευματικές, σωματικές και ψυχολογικές ικανότητες.

Κοινό στοιχείο του posthuman λόγου είναι ένα: η απόρριψη του ανθρωπισμού. Σύμφωνα με την Ιταλίδα φεμινίστρια φιλόσοφο και συγγραφέα του "The Posthuman", Rosi Braidotti, «ο μετάνθρωπος προκαλεί ανησυχία για το ενδεχόμενο να πάψει ο άνθρωπος να είναι το κέντρο και το μέτρο όλων των πραγμάτων». (Δηλαδή έχουμε μία αντίθεση στον ανθρωποκεντρισμό τον οποίον ως έννοια εισήγαγε πρώτος ο Πρωταγόρας).

Το 1989, ο γεννημένος στο Βέλγιο Ιρανός συγγραφέας «μετανθρωπιστής φιλόσοφος» και φουτουριστής Fereidoun M. Esfandiary, εξέδωσε ένα βιβλίο, το “Are You a Transhuman?”, υπό το όνομα FM-2030.

Το όνομα αυτό δεν ήταν ψευδώνυμο, αλλά το νέο του όνομα που νομίμως άλλαξε ο  Esfandiary από τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Οι λόγοι για τους οποίους άλλαξε το όνομά του σε FM-2030 ήταν δύο. Πρώτον, για να αντανακλά την ελπίδα και την πεποίθηση ότι θα ζήσει για να γιορτάσει τα 100α του γενέθλιά το 2030 (Τελικά πέθανε το 2000). Δεύτερον, για να ξεφύγει από την ευρέως διαδεδομένη πρακτική της ονοματοδοσίας που θεωρούσε ότι ήταν ριζωμένη σε μια απαρχαιωμένη κολεκτιβιστική νοοτροπία και αποτελούσε ένα «λείψανο του φυλετικού παρελθόντος της ανθρωπότητας». Ήθελε να «ελευθερωθεί» από τα παραδοσιακά ονόματα που έχουν μια ταμπέλα συλλογικής ταυτότητας, φύλου και εθνικότητας, κάτι που για αυτόν συνιστούσαν «στερεότυπα» και «διακρίσεις».

Παραπλήσιος όρος «φιλοσοφικού ρεύματος» που αναζητάει τα όρια της ανθρώπινης επέμβασης στην εξέλιξη του είδους είναι ο Transhumanism ή στα ελληνικά Διανθρωπισμός ή κατά άλλους Υπερανθρωπισμός (ως υπέρβαση της ανθρώπινης φύσης). 

Επίλογος: 

Πέρα από επιπόλαια συμπεράσματα και βιαστικές αποκηρύξεις όλων αυτών των "τρελών", έχει ενδιαφέρον το πως βρίσκουν κοινούς δίαυλους επικοινωνίας και συμφωνίας αρχαίες αποκρυφιστικές απόψεις (η υπέρβαση αρσενικού-θηλυκού ή το ανδρόγυνο "πρότυπο") με μπόλικο αντιχριστιανικό πνεύμα, πολιτικές ιδεολογίες που υποτίθεται μάχονται τον καπιταλισμό, αριστερίστικα τσιτάτα και κοινότυπα οράματα για έναν "καλύτερο κόσμο", θεωρίες "genderless" και πολεμική κατά κάθε είδους Ταυτότητας, φουτουριστικές φαντασιώσεις και τέλος ακριβοί "οίκοι" που απευθύνονται σε γερά (καπιταλιστικά) πορτοφόλια και στην ματαιοδοξία της elite. Με λίγα λόγια, η Νέα Τάξη μπροστά σας.

Επιμύθιον

Κλείνοντας, να πούμε ότι το οξύμωρο, όσο και κάπως διασκεδαστικό της υπόθεσης, είναι ότι σε διαδικτυακές συζητήσεις τους στο γνωστό Indymedia, εγχώριοι αναρχικοί δείχνουν να ανησυχούν με τον transhumanism και τον posthumanism, θεωρώντας τους «τα μελλοντικά όπλα του συστήματος ενάντια στην αναρχία»! Οι φόβοι τους, πρέπει να πω, δεν διαφέρουν και πολύ από εκείνων που χλευαστικά αποκαλούν "χριστιανοταλιμπάν", "καταστροφολόγους" και "ψεκασμένους".

Απολαύστε τους (διατήρησα την ορθογραφία):

-  Όταν η κυβέρνηση θα θέλει να μας βάζει μέσα στη σάρκα μας κατασκοπευτικά τσιπάκια από την ώρα που γενιώμαστε, θα πείθει τους γονείς μας να μας τα βάλουν «επειδή έτσι το παιδί δε θα χαθεί / θα μπορεί να ανοίγει το φως του δωματίου μόλις μπαίνει μέσα χωρίς να χρησιμοποιεί διακόπτη / θα είναι πιο cool» και άλλες μ@λ@κίες.

- Το φιλοσόφημα του υπερανθρωπισμού/μετανθρωπισμού θα φροντίσει για να πείσει το κάθε γονιό ότι πρέπει στο βρέφος να μπει τσιπάκι, και έτσι το κράτος δεν θα αναγκαστεί να περάσει νόμο που να το κάνει υποχρεωτικό, με αποτέλεσμα να μην φαίνεται η εξουσιαστική πρακτική παρά μόνο σε όσους ξέρουν από αυτά.

- Ο υπερανθρωπισμός και ο μετανθρωπισμός είναι σίγουρα σκληροί αντίπαλοι, γιατί σκοπεύουν να καταστήσουν τον άνθρωπο ένα με τη τεχνολογία, βάζοντας την κυριολεκτικά μέσα στη σάρκα μας. Πώς θα αναπτυχθούν ελεύθερες συνειδήσεις μετά όταν απο τη μέρα που γεννιέσε έχεις ένα τσιπάκι που ναι μεν στις αρχές απλά θα λειτουργεί ως ταυτότητα/διαβατήριο και πιστωτική κάρτα αλλά στο μέλλον, όσο προχωρά η τεχνολογία, θα μπορεί ακόμη και να διαβάζει τις σκέψεις του μυαλού σου και να τις αποστέλει στα κεντρικά της κυβερνήσεως για ανάλυση;

- Υπερανθρωπισμός και μετανθρωπισμός είναι απλά όψεις του νέου 4ου ράιχ ενός καπιταλισμού που με την υψηλή τεχνολογία θα ελέγχει τον άνθρωπο πλήρως.

- Οι ανθρωποι ειναι τρελοι- ΤΡΕΛΟΙ. Διαβασα καποια αρθρα/ειδα καποια βιντεο και δεν μπορω να πιστεψω οτι υποστηριζουν κατι τετοιο στην πραγματικοτητα...Αυτο ειναι χειροτερο απτο συνδυασμο Matrix και 1984 στο πιο απαισιοδοξο μυαλο...γενετικες παρεμβασεις για την "ισοτητα" και την οριστικη αντιμετωπιση των προβληματων της ανθρωποτητας μεσα απτο να περασουμε τα νευρικα μας κυτταρα σε ψηφιακες πραγματικοτητες...ΕΛΕΟΣ και υπαρχουν δυστυχως ατομα υψηλης οικονομικης θεσης που υποστηριζουν και ελπιζουν σε τετοια πραγματα...Το πιο τραγικο ομως ειναι οτι αρχικα τον ορο τον ακουσα να χρησιμοποιειται σε αριστερο φορουμ απο καποιον που δηλωνει αναρχο-κομμουνιστης. Προσπαθησα να του μιλησω και να τον βαλω να μου εξηγησει πως σκατα μπορουν να συντρεχουν οι στοχοι του αναρχισμου με κατι τετοιο και αρχισε να μιλαει ΜΕ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΦΑΝΑΤΙΣΜΟ εναντιον μου αποκαλωντας με "ignorant fleshling"(πιου πιου) και προσθετοντας διαφορες παπαρολογιες για ασταματητη προοδο και τα λοιπα, λογια που δεν περιμενα να ακουσω απ'τον τελευταιο φασιστα...Δεν ξερω...ομολογουμενως εχω φρικαρει λιγο και μπορει να μην προκειται για τιποτα αλλο παρα δεκα βαρεμενους που δεν χρειαζεται να τους δωσουμε σημασια αλλα ολα αυτα ειναι τουλαχιστον ανυσησυχητικα...

Το δικό μου σχόλιο: Δεν ξέρω αν τρίζουν τα κόκαλα του Μαρξ, αλλά άμα ανοίξεις τους ασκούς του Αιόλου πολεμώντας με λύσσα πατρίδα, θρησκεία και οικογένεια και ζητώντας κατάργηση όλων των συνόρων, όλων των ταυτοτήτων (και των έμφυλων) και όλων των «στερεοτύπων», ποιος είσαι ΕΣΥ που θα ορίσεις πότε πρέπει αυτό να σταματήσει; Να δείτε στο τέλος σύντροφοι, ότι χάριν «ισότητας», «ταξικής πάλης» και «σοσιαλιστικής οικοδόμησης» θα μπαίνει το τσιπάκι. 

ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ / πηγές: εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ κι εδώ