Ο ρόλος της χριστιανικής θρησκείας στην πτώση του κομμουνισμού

Το 1992 ο Άγγλος κληρικός και συγγραφέας Michael Bourdeaux, έκανε μια διάλεξη για τον ρόλο που έπαιξε η χριστιανική θρησκεία στην πτώση του κομμουνισμού. Ο Bourdeaux, συγγραφέας αρκετών βιβλίων σχετικά με την καταπίεση και τους διωγμούς που υφίσταντο οι χριστιανοί στην ΕΣΣΔΔ, ίδρυσε το 1969, μαζί με μια μικρή ομάδα βρετανών "ακαδημαϊκών ακτιβιστών", το Ινστιτούτο Keston (Keston College), έναν οργανισμό αφιερωμένο στη μελέτη της θρησκείας και των κομμουνιστικών χωρών. Με τα χρόνια το Keston College διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην αναβίωση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και κατέστη ηγετική φωνή για την θρησκευτική ελευθερία στις χώρες του Σιδηρού Παραπετάσματος, με έμφαση στην Σοβιετική Ένωση. Ο Bourdeaux, είχε ζήσει έναν χρόνο στην Μόσχα, στα τέλη της δεκαετίας του 1950, ως μέρος του πρώτου κύματος ανταλλαγής σπουδαστών. Βρήκε μόνο 41 Ρωσικές Ορθόδοξες Εκκλησίες να λειτουργούν ακόμη από τις συνολικά 1.600 που υπήρχαν πριν πάρουν οι μπολσεβίκοι την εξουσία. Αυτό τον ώθησε να ασχοληθεί με εκείνους που διώχθηκαν για την πίστη τους.

Στην ομιλία του ο Bourdeaux αναφέρει ότι ήδη από το 1969, ο εκ των ηγετικών στελεχών του Keston College, Sir John Lawrence, είχε προβλέψει ότι "μια μέρα ο κομουνισμός θα καταρρεύσει σαν ένας πύργος από τραπουλόχαρτα" και το 1984, κατά την βράβευσή του με το βραβείο Templeton, είχε πει για την Σοβιετική Ένωση  «βλέπω μια αυτοκρατορία στη διαδικασία της αποσύνθεσης.... Η θρησκευτική πίστη βρίσκεται στην καρδιά όλων των ανθρώπων που δεν θα δεχτούν ποτέ τη Μόσχα και τον εξαναγκαστικό αθεϊσμό». Το επόμενο έτος ο Γκορμπατσόφ έγινε ο ηγέτης της ΕΣΣΔ και τέσσερα χρόνια μετά το τείχος του Βερολίνου κατέρρευσε και μαζί του ο κομμουνισμός σαν ένας πύργος από τραπουλόχαρτα.

Ο Bourdeaux τονίζει τον ρόλο που διαδραμάτισε η χριστιανική θρησκεία στο να μένει αναμμένη και να ενισχύεται στις καρδιές των ανθρώπων η φωτιά του αντι-κομμουνισμού. Σε κάθε κομμουνιστική χώρα, η χριστιανική θρησκεία έπαιξε μεγάλο ρόλο στην αποσταθεροποίηση της κομμουνιστικής κοινωνίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν ο κύριος παράγοντας σε κάθε χώρα, αλλά παντού γενναίοι άντρες και γυναίκες, ιερείς και λαϊκοί, ανέτρεψαν τον αθεϊσμό - και ο αθεϊσμός ήταν ένα από τα σημαντικότερα στηρίγματα της κομμουνιστικής ιδεολογίας.

Λέει ο Bourdeaux: Υπάρχει μία λέξη στα ρωσικά, “podvig”. Σημαίνει κάτι σαν "ηρωική πνευματική πράξη". Έζησα στη Μόσχα ως φοιτητής από το 1959 έως το 1960 και τότε ο Νικήτα Χρουστσόφ ξεκίνησε εκστρατεία για να κλείσει τις εκκλησίες ξανά - όλες τις εκκλησίες, όχι μόνο τις ορθόδοξες. Ο Στάλιν είχε επιτρέψει αρκετό αριθμό - ίσως 20.000 - να ξανανοίξουν κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ώστε οι πιστοί να βοηθήσουν στον «πατριωτικό πόλεμο». Κλείνοντας αυτές τις εκκλησίες προκάλεσε εκ νέου ευρύτατο αδίκημα. Για παράδειγμα, ο Solzhenitsyn κατάφερε - μόλις μία φορά - να δημοσιεύσει μια υπεράσπιση των εκκλησιών σε ένα δοκίμιο που ονομάζεται "Κατά μήκος του Oka" (ένας παραπόταμος του Βόλγα). "Όταν ταξιδεύετε στις οδούς της Κεντρικής Ρωσίας αρχίζετε να καταλαβαίνετε ότι το μυστικό της ειρηνικής ρωσικής υπαίθρου - είναι στις εκκλησίες ... Αλλά όταν φτάσετε στο χωριό, θα βρείτε ότι δεν είναι οι ζωντανοί αλλά οι νεκροί που σας χαιρετούν από μακριά ... ο τρούλος έχει απογυμνωθεί και υπάρχουν τρύπες ανάμεσα στις σκουριασμένες πλευρές του". Ο συγγραφέας προσεγγίζει την εκκλησία και τρομοκρατείται διαπιστώνοντας ότι χρησιμοποιείται ως κατάστημα γεωργικών εργαλείων. Όταν κοιτάζει μέσα, υπάρχει μια ομάδα νεαρών που χορεύει εκεί που ήταν το ιερό. Υπήρχαν αμέτρητες πράξεις podvig καθώς οι πιστοί υπεράσπιζαν τις εκκλησίες τους και τιμωρήθηκαν γι’ αυτό.

Τον Δεκέμβριο του 1965 δύο ορθόδοξοι ιερείς, ο π. Gleb Yakunin (φώτο) και ο π. Nikolai Eshliman, τόλμησαν να γράψουν μια σειρά ανοιχτών επιστολών προς την σοβιετική κυβέρνηση και τον Πατριάρχη, στις οποίες τεκμηρίωναν πλήρως όλους τους διωγμούς των προηγούμενων πέντε ετών. Αυτά τα γράμματα είχαν τεράστιο κοινωνικό αποτέλεσμα και, φυσικά, έκαναν τον κόσμο να μάθει για τους διωγμούς. Ο Πατριάρχης - που βρισκόταν υπό τον έλεγχο της KGB – τους έπαψε από τα ιερατικά τους καθήκοντα για δέκα χρόνια, αλλά ο π. Yakunin συνέχισε την εκστρατεία του για θρησκευτική ελευθερία και ίδρυσε μια χριστιανική επιτροπή για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των πιστών, κίνηση που του στοίχισε ποινή φυλάκισης δέκα ετών το 1979. Όταν ο Γκορμπατσόφ ήρθε στην εξουσία, άρχισε να απελευθερώνει πολιτικούς και θρησκευτικούς κρατούμενους, μεταξύ των οποίων και τον π. Yakunin.

Στη δεκαετία του 1970, τα παραδείγματα του podvig αυξάνονταν. Η ιστορία του Αλέξανδρου (Sasha) Ogorodnikov είναι ένα από τα πολλά. Ήταν ένας λαμπρός νέος κομμουνιστής με λαμπρό μέλλον. Έγινε δεκτός στο Ινστιτούτο Κινηματογράφου της Μόσχας και σπούδασε τις ταινίες του Ιταλού κομμουνιστή σκηνοθέτη Παζολίνι έχοντας πρόσβαση και στην απαγορευμένη στη Ρωσία ταινία «Το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο» (φώτο). Αυτό ήταν. Ο Σάσα μπήγε στο Ινστιτούτο ως κομμουνιστής - και βγήκε ως πιστός ορθόδοξος χριστιανός! Κάλεσε τους φίλους του να το δουν κι αυτοί - και όλοι έγιναν χριστιανοί! Άρχισαν να συναντώνται για τακτικές συζητήσεις και μόλις οι συναντήσεις τους έγιναν γνωστές, ο Σάσα εκδιώχθηκε από το ινστιτούτο. Βρήκε δουλειά ως νυχτοφύλακας σε νοσοκομείο και στο μικρό του δωμάτιο συγκεντρώνονταν οι φίλοι του. Εκεί γεννήθηκε το «Χριστιανικό Σεμινάριο», το οποίο εξαπλώθηκε σε πολλές άλλες πόλεις ως ένα αυθεντικό νεανικό κίνημα. Φυσικά, όλες οι ομάδες διαλύθηκαν και οι επικεφαλής του οδηγήθηκαν στην φυλακή - αλλά η "ζημιά" είχε γίνει - ήταν προφανές ότι ο κομμουνισμός δεν φόβιζε πολλούς νέους πια και δεν όριζε το τι θα πιστεύουν. Ακόμα πιο ισχυρά όμως ήταν τα γεγονότα που επηρέασαν την Βαπτιστική Εκκλησία και τους Καθολικούς στη Λιθουανία.

Το 1961, το σοβιετικό καθεστώς αύξησε την παρέμβασή του στις εσωτερικές υποθέσεις των Ρώσων Βαπτιστών. Οι αθεϊστικές αρχές ασκώντας πίεση στους ηγέτες, τους έκαναν να περάσουν ένα εσωτερικό διάταγμα που απαγόρευε στα παιδιά να πηγαίνουν εκκλησία και περιόριζε την διάδοση της πίστης τους. Μέσα στις εκκλησίες δημιουργήθηκε ένα κίνημα «αντιπολίτευσης» που γρήγορα απέκτησε μέλη, ιδίως μεταξύ των κοινοτήτων που το καθεστώς αρνήθηκε να αναγνωρίσει. Το αποτέλεσμα ήταν οι Βαπτιστές να εξαπλωθούν σε ολόκληρη την τεράστια έκταση της Σοβιετικής Ένωσης. Με κάποιο τρόπο οι πάστορες της «αντιπολίτευσης», έρχονταν σε επαφή με τους ντόπιους πιστούς σε κάθε σοβιετική δημοκρατία και το κίνημα απέκτησε γρήγορα δύναμη. Οι εντατικοποίηση των διωγμών δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να κάνει την αντιπολίτευση ακόμα πιο αποφασισμένη. Καθώς εκατοντάδες πάστορες ρίχτηκαν στη φυλακή, το θέμα έγινε γνωστό διεθνώς, καταγγέλθηκε στη Διεθνή Αμνηστία και διεξήχθη μια διεθνής εκστρατεία για την απελευθέρωση αυτών των κρατουμένων.

Αυτό που συνέβη στη Λιθουανία, όμως, ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό όσον αφορά την άσκηση άμεσης επιρροής στο πολιτικό σύστημα. Ο κομμουνισμός, στην πραγματικότητα, κατέρρευσε στη Λιθουανία πολύ πριν γίνει αυτό στην υπόλοιπη Σοβιετική Ένωση. Κατά μία έννοια, η «απελευθέρωση» της Λιθουανίας ξεκίνησε τη μέρα της πρώτης κατοχής της από τα σοβιετικά στρατεύματα το 1940 (και στη συνέχεια και πάλι το 1944). Παρά τις συνεχείς απαιτήσεις του Κρεμλίνου για το αντίθετο, οι Λιθουανοί, όπως και οι Εσθονοί και οι Λετονοί, δεν δέχτηκαν ποτέ την κυριαρχία των Σοβιετικών, ούτε έγιναν μέρος της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Στη Λιθουανία ήταν η Καθολική Εκκλησία που κράτησε ζωντανή την ψυχή του έθνους. Η καταπίεση της θρησκείας είχε ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα που προοριζόταν: αν και μερικές εκκλησίες παρέμειναν ανοιχτές, η καρδιά της εκκλησίας συνέχιζε να κτυπάει έντονα μυστικά. Μέχρι το 1974 ο σοβιετικός αθεϊσμός είχε χάσει σαφώς τη μάχη για το μυαλό της νεότερης γενιάς. Μετά από 30 χρόνια κατοχής και προπαγάνδας, ένας νέος άντρας, ο Virgilijus Jaugelis (φώτο) αρνήθηκε να γίνει θεολόγος στην μοναδική καθολική θεολογική σχολή και αφιερώθηκε στον αγώνα για τις θρησκευτικές ελευθερίες. Όταν τον έφεραν μπροστά στο δικαστήριο, οι σοβιετικοί αξιωματούχοι τον άκουσαν να λέει: "Έτσι καταλαβαίνετε εσείς την ελευθερία – με το να κλείνετε τις εκκλησίες και να τις μετατρέπετε σε αποθήκες και αίθουσες συναυλιών... Πόσοι πέθαναν στα χιόνια της Σοβιετικής Ρωσίας, πόσοι έχουν υποστεί πείνα, ασθένειες και βασανιστήρια; Πέθαναν ως μάρτυρες. Τους υποδουλώσατε, αλλά δεν τους κατεκτήσατε. Σήμερα, οι καλύτερες καρδιές μας και τα λαμπρότερα μυαλά μας σαπίζουν στη φυλακή ... Σε αυτό το σημείο άρχισε να λέει τον απαγορευμένο εθνικό ύμνο, «Λιθουανία, γη των πατέρων μας, δική μας αγαπημένη χώρα ... Πόσες φορές οι μπότες των ξένων σε πάτησαν ... Αλλά έχεις πάντα πολλές ευγενικές καρδιές που είναι ατρόμητες στο να υποφέρουν και να πεθάνουν για σένα". Ο Jaugelis επέζησε της φυλάκισής του, κρυφά χειροτονήθηκε ιερέας, αλλά δύο χρόνια αργότερα πέθανε, από τις κακουχίες που πέρασε στην φυλακή.

Οι άλλες χώρες της Βαλτικής, η Εσθονία και η Λετονία, ήταν λιγότερο ενεργητικές στο αίτημα για θρησκευτική ελευθερία, αλλά η αποφασιστικότητά τους αποδείχθηκε εξίσου αποτελεσματική στο τέλος. Και στις δύο χώρες έπαιξε ρόλο η (προτεσταντική) Λουθηρανική εκκλησία.

Ο Γκορμπατσόφ βέβαια, δεν είχε ποτέ πρόθεση η πολιτική του (περεστρόικα) να οδηγήσει στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Τα πρώτα δύο χρόνια του (1985-1987) υπηρέτησε τον αθεϊστικό σκοπό και ποτέ δεν έγινε χριστιανός. Ωστόσο, μέχρι το 1987 οι πολιτικές του οδήγησαν στην απελευθέρωση εκατοντάδων πολιτικών και θρησκευτικών αντιφρονούντων από τη φυλακή. Αυτοί οι άνδρες και οι γυναίκες επέστρεφαν στα σπίτια τους φορώντας το στεφάνι του μαρτυρίου. Ο αντίκτυπος ήταν τεράστιος. Ο Γκορμπατσόφ είδε τι συμβαίνει. Εκτίμησε ότι η θρησκεία είχε ακόμα δύναμη - ίσως οι πιστοί θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν στο πρόγραμμα της περεστρόικα. Στις 28 Απριλίου 1988 κάλεσε τους μητροπολίτες και τον Πατριάρχη Ποιμένα σε συνάντηση στο Κρεμλίνο και δήλωσε τα εξής: «Ομολογούμε τα λάθη που έγιναν και τον λάθος τρόπο που αντιμετωπίσαμε την Εκκλησία στη δεκαετία του 1930 και αργότερα ... Οι πιστοί είναι σοβιετικοί άνθρωποι, εργαζόμενοι, πατριώτες και έχουν το πλήρες δικαίωμα να εκφράσουν τις πεποιθήσεις τους με αξιοπρέπεια». Οι διώξεις ήταν τώρα ένα κάτι που ανήκε στο παρελθόν. Λίγες εβδομάδες αργότερα η Ρωσία γιόρτασε επίσημα τη Χιλιετία - χίλια χρόνια από τον εκχριστιανισμό των Σλάβων το 988 μ.Χ. Η θρησκευτική ελευθερία είχε θριαμβεύσει - και η Εκκλησία αναμενόταν να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ανατροπή της Μαρξιστικής-Λενινιστικής ιδεολογίας. Ίσως η Εκκλησία στη Ρωσία να μην έπαιξε έναν πολιτικό ρόλο στην κατάρρευση του κομμουνισμού, αλλά σίγουρα έπαιξε ένα ιδεολογικό.

Ακόμα περισσότερο από ό, τι στην Λιθουανία, στην Πολωνία η Καθολική Εκκλησία κράτησε την δάδα της ελευθερίας αναμμένη. Ο καρδινάλιος Stefan Wyszynski, ο οποίος έγινε αρχιεπίσκοπος το 1949, μέσα από την φυλακή έγραψε: "Μετά τα μεσάνυχτα γιορτάζω την πρώτη λειτουργία... Κάνουμε προσπάθειες να υπερνικήσουμε τη θλίψη... Ο Θεός, ο οποίος επέτρεψε να δοκιμασθούμε, θέλει να βοηθήσουμε ο ένας τον άλλον ... Η προσευχή μας είναι και για τους δεσμοφύλακες και για τους στρατιώτες που φρουρούν έξω στο χιονισμένο δάσος. Είναι οι πιο δυστυχισμένοι από όλους μας!" Αυτό το πνεύμα ελπίδας εξαπλώθηκε ανάμεσα στα εκατομμύρια καταπιεσμένων Πολωνών. Η διδασκαλία των θρησκευτικών στα παιδιά απαγορεύτηκε για δέκα χρόνια. Οι Πολωνοί σέβονταν και τιμούσαν ιδιαίτερα την εικόνα της Μαύρης Παναγίας της Czestochowa (Τσεστχόβα). Η εικόνα (φώτο) συνδεόταν με την ιστορία των Πολωνών και ιδιαίτερα με την νίκη τους κατά των Τατάρων τον 14^ο  αιώνα. Ήθελαν η εικόνα να περάσει από κάθε εκκλησία, σε κάθε χωριό στην Πολωνία, αλλά οι κομμουνιστικές αρχές δεν ήθελαν οι Πολωνοί να θυμούνται την χριστιανική τους ιστορία και κατάσχεσαν την εικόνα. Για την ακρίβεια την «συνέλαβαν» και την έθεσαν σε κατ’ οίκον περιορισμό! Έτσι οι ιερείς πήραν μόνο την κορνίζα και την γυρνούσαν σε όλη τη χώρα - το αποτέλεσμα ήταν πολύ πιο ισχυρό από την ίδια την Μαύρη Madonna!  Αργότερα, η απόπειρα της κυβέρνησης για καταστολή της Αλληλεγγύης, (Solidarnost, που ήταν ένα κίνημα χριστιανών εργατών), η φυλάκιση των ηγετών της, έκανε πιο αποφασιστικό τον λαό στον αγώνα για την ελευθερία του από τον σοβιετικό ζυγό.

Αυτά τα γεγονότα οδήγησαν άμεσα στην πτώση του Τείχους του Βερολίνου - και ξέρετε την υπόλοιπη ιστορία. Βέβαια, πρέπει να επισημάνω ότι η δύναμη της χριστιανικής πίστης έπαιξε ρόλο και σε άλλες κομμουνιστικές χώρες. Για παράδειγμα, στην Ουγγαρία το παράδειγμα του φυλακισμένου καρδινάλιου Mindszenty, στην Γερμανία λουθηριανοί πάστορες παρείχαν καταφύγιο σε αρκετές εκκλησίες, ειδικά στη Λειψία, όπου οι συζητήσεις για την ελευθερία - και όχι μόνο για τη θρησκευτική ελευθερία - θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν σε ένα περιβάλλον όπου η Στάζι δεν τολμούσε - στα επόμενα χρόνια - να παρέμβει. Για την Ρουμανία, θα μπορούσαμε να μιλάμε ώρες. Υπήρχαν ήρωες και μάρτυρες της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ίσως ο πιο γνωστός ήταν ο π. Gheorghe Calciu-Dumitreasa (φώτο), επίσημα χαρακτηρισμένος «εχθρός του λαού». Μετά από δεκαπέντε χρόνια φυλάκισης έγινε ιερέας και ενέπνευσε μια νεότερη γενιά στη δεκαετία του 1970 με τα κηρύγματά του στην θεολογική σχολή του Βουκουρεστίου. Ήταν μια παθιασμένη έκκληση για ελευθερία συνείδησης, αλλά ακόμα περισσότερο μια έκκληση προς τη νεολαία της χώρας να απομακρυνθεί από τον κομμουνισμό και να αγκαλιάσει τη χριστιανική πίστη. Εκτός Ρουμανίας, ο προτεστάντης πάστορας Richard Wurmbrand προκαλούσε το διεθνές ενδιαφέρον με το ισχυρό αντικομμουνιστικό κήρυγμά του (έγραψε το βιβλίο «Ο Αληθινός Μαρξ» όπως μεταφράστηκε στα ελληνικά, ενώ ο πρωτότυπος τίτλος ήταν “Was Marx a Satanist?”). Αν και γεννήθηκε σε οικογένεια Εβραίων άφησε τον Ιουδαϊσμό και ενσωματώθηκε στην Λουθηρανική Εκκλησία. Έκανε ένα τεράστιο αγώνα για να αποδείξει στον δυτικό κόσμο ότι οι διώξεις των χριστιανών ήταν μια συνεχής πραγματικότητα. Αυτό ενίσχυσε την πίστη των διωκόμενων πιστών με την παράνομη εισαγωγή της Βίβλου, τις ραδιοφωνικές εκπομπές και τη δύναμη της προσευχής.

Ίσως κανένας από τους παράγοντες που ανέφερα δεν θα μπορούσε να φέρει από μόνος του το τέλος του κομμουνισμού. Ωστόσο, αυτό ήταν ένα μικρό μέρος της πραγματικότητας σε αυτές τις καταπιεσμένες χώρες. Σωρευτικά οι εκκλήσεις για θρησκευτική ελευθερία οδήγησαν σε έκκληση για εθνική ανεξαρτησία και αργότερα, στην υπονόμευση του πολιτικού συστήματος. Σε αυτό η χριστιανική πίστη αναμφισβήτητα έπαιξε ρόλο.

ΚΟ / από εδώ (κι επόμενα)