Ο μύθος του υπερπληθυσμού

Απόσπασμα από το βιβλίο του Μάρραιη Μπούκτσιν, (Murray Booktsin) «Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΥΠΕΡΠΛΗΘΥΣΜΟΥ», εκδόσεις ‘ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ’ *

Όπως και ο Φοίνικας, το «πληθυσμιακό πρόβλημα» αναγεννάται από την τέφρα του τουλάχιστον κάθε γενιά και μερικές φορές περίπου κάθε δεκαετία. Οι προφητείες είναι συνήθως ίδιες - δηλαδή, ότι είναι «πρωτοφανής ο αριθμός» των ανθρώπων που εποικίζουν τη γη και «λυμαίνονται» σαν ακρίδες τους πόρους της.

Στις μέρες της Βιομηχανικής Επανάστασης, ο Τόμας Μάλθους, ένας δειλός Άγγλος εφημέριος, διατύπωσε τον περιβόητο «νόμο του πληθυσμού», ο οποίος υποστηρίζει ότι τα αποθέματα τροφίμων αυξάνονται με αριθμητική πρόοδο ενώ ο πληθυσμός αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο.

Η «ισορροπία» ανάμεσα στον πληθυσμό και τα αποθέματα τροφίμων μπορεί να επιτευχθεί μόνον μέσω πολέμων, λιμών και επιδημιών (υποστήριζε ουσιαστικά ο Μάλθους). Ο Μάλθους δεν εξέφρασε την άποψη αυτή για να επιχειρηματολογήσει υπέρ της ανθρώπινης ευημερίας· αυτή ήταν μια ψυχρή δικαιολόγηση της απάνθρωπης αθλιότητας που επέβαλαν στη μάζα του αγγλικού λαού οι αριστοκράτες άρπαγες γαιών και οι εκμεταλλευτές μεγαλοβιομήχανοι. Ευθυγραμμισμένος με τη μικρόψυχη ατμόσφαιρα της εποχής του, o Μάλθους αντιτάχτηκε στις απόπειρες απάλυνσης της φτώχειας επειδή αυτές, μέσω της αύξησης του μέσου όρου ζωής των φτωχών, θα καταργούσαν τα όρια που είχαν επιβληθεί στην «πληθυσμιακή αύξηση».

Ο νόμος του Μάλθους ενσωματώθηκε στη δαρβίνεια ερμηνεία της εξέλιξης και ανασύρθηκε εκ νέου από τη βιολογία ως «κοινωνικός δαρβινισμός». Η θεωρία αυτή, που υποστηρίχτηκε με σθένος στις ΗΠΑ και την Αγγλία μια γενιά αργότερα, υποβίβαζε την κοινωνία σε «ζούγκλα», στην οποία «ο νόμος της επιβίωσης του ισχυρότερου» δικαιολογούσε την αχαλίνωτη λεηλασία του κόσμου από τον πλούσιο ή «ισχυρότερο», ενώ οι εργαζόμενες τάξεις, οι ακτήμονες και οι «άγριοι» του Τρίτου Κόσμου καταδικάζονταν να ζούν σε συνθήκες πείνας επειδή - υποτίθεται - ήταν «ανίσχυροι» να επιβιώσουν. Η αλαζονεία των τραπεζιτών, των μεγαλοβιομήχανων και των αποικιοκρατών που, κατά τη διάρκεια της «Χρυσής Εποχής» στην καμπή του αιώνα, απολάμβαναν όλοι τους πλούσια γεύματα ενώ στους δρόμους των πόλεων του δυτικού κόσμου μάζευαν συνέχεια τα πτώματα αυτών που πέθαιναν από την πείνα -όλα αυτά μαρτυρούσαν την ύπαρξη ενός βάναυσου ταξικού συστήματος που επικαλείτο το «φυσικό δίκαιο» για να δικαιολογήσει τον πλούτο που απολάμβαναν οι λίγοι κυβερνώντες και την πείνα από την οποία μαστίζονταν οι πολλοί κυβερνώμενοι.

Ο φοίνικας αναγεννάται

Θα νόμιζε κανείς ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι απεχθείς παραδόσεις που τον τροφοδότησαν θα είχαν ίσως δημιουργήσει μια βαθύτερη αίσθηση ανθρωπιάς και έναν βαθύτερο σεβασμό για τη ζωή - την ανθρώπινη αλλά και τη μη ανθρώπινη. Κρίνοντας, ωστόσο, από τον τρόπο που το «πληθυσμιακό πρόβλημα» ξαναβγήκε στην επιφάνεια, φαινόμαστε πιο αποκτηνωμένοι από όσο ποτέ άλλοτε. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1940, πριν ακόμη αποσυντεθούν εντελώς οι νεκροί του πολέμου, οι «νεομαλθουσιανοί» επαναδραστηριοποιούνται - τη φορά αυτή σχετικά με τη χρήση νέων εντομοκτόνων για την εξάλειψη της ελονοσίας και των αντιβιοτικών για τον έλεγχο των θανατηφόρων μολύνσεων στον Τρίτο Κόσμο. Ακόμη και εξέχοντες βιολόγοι όπως ο Ουίλλιαμ Βογκτ πήραν μέρος στη διαμάχη με άρθρα και βιβλία, στρέφοντας τις πολεμικές τους ενάντια στη σύγχρονη ιατρική επειδή προστατεύει την ανθρώπινη ζωή, προφητεύοντας συνάμα λιμούς στη Βρετανία, στα χρόνια ανάμεσα στο 1948 και το 1978 και επικείμενο λιμό στη Γερμανία και την Ιαπωνία. Η διαμάχη αυτή - που πήρε συχνά άσχημη τροπή - επισκιάστηκε από τον πόλεμο της Κορέας και την ήπια αισιοδοξία του Αϊζενχάουερ, την οποία διαδέχτηκε η ταραχώδης περίοδος της δεκαετίας του 1960, με το ιδεαλιστικό και, αν θέλετε, «ανθρωπιστικό» της μήνυμα και την έμφασή της στην κοινωνική πρόνοια. Δεν είχε όμως τελειώσει καλά - καλά αυτή η δεκαετία, όταν ο νεομαλθουσιανισμός ήλθε ξανά στην επιφάνεια - τη φορά αυτή με δυσοίωνα βιβλία που προειδοποιούσαν για μία «πληθυσμιακή έκρηξη» και συνηγορούσαν υπέρ μιας «ηθικής» της «διαλογής», βάσει της οποίας τα έθνη που προτείνονταν για να λάβουν βοήθεια από τις ΗΙΙΑ έδειχναν να παίρνουν μυστηριωδώς το μέρος της Αμερικής την περίοδο του «Ψυχρού Πολέμου», ανεξάρτητα από τον ρυθμό της πληθυσμιακής τους αύξησης.

Δύο δεκαετίες μετά, οι προφητείες πολλών νεομαλθουσιανών φαίνονται σχεδόν παράλογα γελοίες. Μας προειδοποιούσαν, συχνά από τα μέσα μαζική ς ενημέρωσης, ότι τη δεκαετία του 1980, για παράδειγμα, θα χρειαζόμασταν τεχνητά νησιά στους ωκεανούς για να στεγάσουν τον πλεονάζοντα πληθυσμό των ηπείρων. Μας έλεγαν με απόλυτη βεβαιότητα ότι τα πετρελαϊκά μας αποθέματα θα εξαντλούνταν πλήρως μέχρι το τέλος του αιώνα. Ότι πόλεμοι μεταξύ λιμοκτονούντων λαών θα ρήμαζαν τον πλανήτη και κάθε έθνος θα προσπαθούσε να λεηλατήσει τις μυστικές αποθήκες τροφίμων των άλλων εθνών. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, η «διαμάχη» αυτή ευτυχώς κόπασε - άνθισε και πάλι όμως με τον οικολογικό βιολογικό βερμπαλισμό. Δεδομένης της υστερίας και των υπερβολικών «προβλέψεων» των προηγούμενων «διαμαχών», ο τόνος σήμερα είναι λίγο χαμηλότερος. Από μερικές απόψεις όμως είναι πολύ πιο δυσοίωνος. Δεν αναγκαστήκαμε να μετατρέψουμε τους ωκεανούς μας σε οικόπεδα, ούτε ξεμείναμε από πετρέλαιο, από αποθέματα τροφίμων, από υλικούς πόρους - ούτε από νεομαλθουσιανούς προφήτες. Αποκτούμε όμως ορισμένες κακές διανοητικές συνήθειες και γινόμαστε πιο εύπιστοι μέσω ενός νέου είδους θρησκευτικότητας, που μαζί με έναν νέου είδους παγανισμό και πρωτογονισμό, φέρει το όνομα «πνευματικότητα».

Κατ’ αρχήν, σκεπτόμαστε περισσότερο ποσοτικά παρά ποιοτικά - παρόλο που αντίθετα όλοι μιλάνε για το «όλον», το («ένα» και την «αλληλοσύνδεση». Για παράδειγμα, όταν μας λένε ότι το «πληθυσμιακό ζήτημα» είναι απλώς και μόνον «ζήτημα αριθμών», όπως το έθεσε ένας αρθρογράφος, οπαδός της Μηδενικής Αύξησης του Πληθυσμού, τότε η τεράστια περιπλοκότητα της πληθυσμιακής αύξησης και μείωσης υποβιβάζεται σε απλό παιχνίδι αριθμών, σαν τις διακυμάνσεις του δείκτη τιμών του χρηματιστηρίου. Όταν οι άνθρωποι μετατρέπονται σε ψηφία, μπορεί και να εξισωθούν με τα ζωύφια και να συσχετιστεί άμεσα ο αριθμός τους με τα αποθέματα τροφίμων. Να τι σημαίνει η τυφλή «αποδοχή του δείκτη τιμών του χρηματιστηρίου». Η κοινωνική έρευνα, σε διάκριση από τη βουντού οικολογία που πλασάρεται σήμερα με το όνομα «οικολoγία βάθους», αποκαλύπτει ότι οι άνθρωποι είναι σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό κοινωνικά όντα και όχι απλώς ένα είδος θηλαστικών. Η συμπεριφορά τους καθορίζεται ολοφάνερα από την κοινωνική τους θέση, ως άνθρωποι που ανήκουν σε ένα συγκεκριμένο φύλο, ιεραρχία, ταξική ομάδα, εθνική παράδοση, κοινότητα, ιστορική περίοδο ή που προσκολλώνται σε μία ποικιλία ιδεολογιών. Έχουν επίσης στη διάθεσή τους ισχυρές τεχνολογίες, υλικούς πόρους, επιστήμη και είναι προικισμένοι εκ φύσεως με μια ικανότητα για εννοιολογική σκέψη, η οποίας τους προσφέρει μια προσαρμοστικότητα, την οποία διαθέτουν - αν την διαθέτουν - ελάχιστα άλλα μη ανθρώπινα όντα, για να μην αναφέρουμε τη δημιουργία θεσμών και την ικανότητα για συστηματική ομαδική συνεργασία. Τίποτα δεν είναι πιο παραπλανητικό από την «αποδοχή του χρηματιστηριακού δείκτη τιμών». Οι κακές διανοητικές συνήθειες όσον αφορά τη μελέτη των δημογραφικών ζητημάτων - ή ακόμη και εκείνων που αφορούν «πόρους» - με έναν γραμμικό, ακοινωνικό και ανιστορικό τρόπο, τείνουν να υπεισέλθουν σε όλα τα οικολογικά προβλήματα, εξαιτίας κυρίως των νεομαλθουσιανών και ενός «βιοκεντρισμού» που εξισώνει τους ανθρώπους με μη ανθρώπινες μορφές ζωής.

* Ο Μάρεϋ Μπούκτσιν (Murray Bookchin) (14 Ιανουαρίου 1921 - 30 Ιουλίου 2006) ήταν Αμερικανός ελευθεριακός σοσιαλιστής θεωρητικός και συγγραφέας, οι ιδέες του οποίου κινούνται στον χώρο του αναρχισμού. Είναι γνωστός κυρίως ως ο εμπνευστής της προσέγγισης της κοινωνικής οικολογίας.